Ż D A N Ó W

Ż D A N Ó W


Średniej wielkości wieś na południe od miasta Zamościa pomiędzy wsiami Mokre, Skokówka, Zwódne i Żdanówek. W dokumentach, zarówno dawniejszych, jak i współczesnych, często zwana Zdanowem. Pomimo niezbyt wielkich rozmiarów, w przeszłości Żdanów zawsze odgrywał poważną rolę jako ośrodek parafialny rzymsko-katolicki, prawosławny i unicki, oraz jako administracyjny, gospodarczy i sądowy ośrodek dóbr ziemskich, najpierw Niemierzów-Ostrowskich, później Ordynacji Zamoyskich. Już Stworzyński pisał o wsi: „Mieysce znaczne w dziejach familij j. w. Zamoyskich, gdzie były groby poprzedników j. m. Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego…”1.

Jej nazwa może w jakiś sposób wiązać się z staroruskim i zarazem staropolskim słowem ?żdanie?, oznaczającym czekanie, oczekiwanie lub wyglądanie, bądź ?zdany? czyli wydany, skazany2.

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1398 r., kiedy to pod dokumentem arcybiskupa halickiego Jakuba Strepy dla Dymitra z Goraja, z 16.I. tego roku, obok Mikołaja z Latyczyna i Zbyszka z Targowiska, podpisał się niejaki Janussius (vel Jakub) „de Zdanow”3. Imię dziedzica żdanowskiego, tu wymienione, wskazuje na jego pochodzenie nie ruskie, lecz raczej mazowieckie, zatem możliwym jest, iż władanie Żdanowa z okolicą uzyskał z nadania właśnie Dymitra z Goraja, pana powiatu szczebrzeskiego, bądź – co może mniej prawdopodobne – księcia bełskiego Ziemowita IV, który czasowo panował nad wschodnią częścią tego powiatu, w dorzeczu Łabuńki i Topornicy.

Wieś funkcjonowała wówczas na prawie niemieckim, a w 1423 r. miejscowym sołtysem był Marcin Raczek (Raczko)4.

W roku 1432 panem Żdanowa wymieniany był już Piotr5, zapewne syn Jakuba (Janusza), a w 1435 r. ? Jan (Johannus), być może jego brat6. Synowie Piotra – Jakub i Niemierza – w 1450 r. dokonali rozgraniczenia ojcowskich dóbr. Jakub otrzymał wówczas Żdanów z Ostrowem7, zaś Niemierza dostał Skokowice (Skokówkę)8. Rozgraniczenie to wskazywałoby, iż obie wsie początkowo stanowiły całość topograficzną i prawdopodobnie nowa wieś Skokówka została podówczas wydzielona z gruntów żdanowskich9. W osiem lat później Jakub ze Żdanowa zastawił bratu wyspę, czyli Ostrów, położoną przy Żdanowie, za kwotę 30 grzywien10.

Anna Ostrowska, wdowa po Jakubie, w 1473 r. pozwała swego pasierba Mikołaja ?Żdanowskiego?, aby zgodnie z wolą zmarłego wypłacił jej zabezpieczenie wniesionego posagu11. Następnych kilkanaście wpisów w księgach z lat 1474 ? 1513 świadczy o znacznych finansowych kłopotach Niemierzów-Ostrowskich, którzy często zmuszeni byli zastawiać część lub nawet całość swoich dóbr. Tak np. w 1479 r. Mikołaj ze Żdanowa, winny 8 grzywien Mikołajowi Sławkowskiemu z Bzitego, zobowiązał się, iż w razie niewypłacalności ?wwięzi? go w dochody karczmy żdanowskiej. W 1485 r. Piotr Ostrowski ze Żdanowa za 80 grzywien zastawił Janowi Zaporskiemu dwór (na Skokówce) z polem i łąką oraz połowę młyna i staw, które ten w 1493 r. na kilka lat przejął wobec nie zwrócenia pożyczonej sumy. W 1510 r. Jan Niemierza-Ostrowski zastawił cały Żdanów Janowi z Rzeplina za 80 grzywien. Długi, zaciągnięte wówczas, spłacali jeszcze Zamoyscy do 1533 r.12

W 1512 roku Jan Niemierza-Ostrowski, syn Piotra (i chyba wnuk Niemierzy), zastawił Żdanów Mikołajowi Zamoyskiemu, kanonikowi krakowskiemu i oficjałowi chełmskiemu, zarazem swemu szwagrowi13, za 180 zł węgierskich. „Roku 1513 do tey summy tenże Jan Niemirza pożyczył 126 złotych (…) Poczem roku 1517 Niemirza rzeczony Mikołajowi Zamoyskiemu referendarzowi koronnemu i Felixowi woyskiemu bełzskiemu braciom dobra Żdanów, Kalinowice i Skokowice czyli Skokówkę za 2.000 złotych wengierskich [!] czystego złota i dobrey wagi przedał…”14. Odtad wieś nieprzerwanie stanowiła własność rodu Zamoyskich aż do II połowy XIX w., choć w 1572 r., po przejęciu jej przez Jana Zamoyskiego, niewiele brakowało, by przeszła w obce ręce15.

Tuż przed rozpoczęciem wznoszenia Zamościa, Żdanów całkowicie poważnie brany był pod uwagę jako miejsce lokalizacji nowego miasta i twierdzy. O rezygnacji z tych planów zadecydowały względy topograficzno-militarne: tutejszy raczej płaski i suchy teren, trudny do obrony (wieś otwarta była z trzech stron). Mówi o tym list podstarościego zamechskiego Macieja Topornickiego do J. Zamoyskiego w Wilnie: „…W lot chce [Bernardo Morando] począć murować po Wielkiej Nocy za dwie niedziele [czyli 2 tygodnie po 19 kwietnia] i już ma materiału niemało oprócz cegły, której nie masz. Otóż Mnie Miłościwy Panie, wyjeżdżałem tam z panem wojskim [chełmskim Jakubem Snopkowskim] i z panem [Wacławem] Uhrowieckim na to miejsce, jako jest rozkazanie Waszej Wielmożności we Żdanowie; tedy się jem [= im] to tam nie zdało, jeno przed Skokówką, i miał tam pan Uhrowiecki i pan wojski o tem ku Waszej Wielmożności pisać. Trzeba, iżby Wasza Wielmożność rychło raczył o tem znać dać (…) Z Zamcha 2 Aprilis 1579. Waszej Wielmożności uniżony sługa M[aciej] Topornicki”16.

Wobec nowych planów budowy miasta na gruntach Skokówki i Kalinowic, rozpoczęto osuszanie terenów przy wsi oraz sypanie grobli wśród bagien i zalewów, umożliwiających lepszą komunikację z całą okolicą i transport materiału budowlanego. Świadczy o tym m.in. list J. Zamoyskiego do wspomnianego M. Topornickiego z Wilna 3.X.1579 r.: „…Daj mi znać, jeśliś już grobli dosypał pode Sdanowem [!]. Rachunek kosztu około niej wypisz mi. Także też możesz-li [czy] drugą na dole ku Płoskiemu na lato dokończywszy tej pierwej jąć się [sypać], na której mi siła zależy dla obroczenia tam gościńca, zaczemby miasteczko [tj. Zamość] rychlej osiadało. Wszystkich też tam wydatków około budowania poszlij mi inwentarz i tego wszystkiego, co przez ręce nasze idzie…”17.

W 1589 r. Żdanów został włączony do nowoutworzonej Ordynacji Zamojskiej, w której odgrywał odtąd znaczącą rolę administracyjną i gospodarczą. Wprawdzie wieś była stosunkowo niezbyt wielka, wedle rejestru poborowego z 1578 r. znajdowało się tu bowiem 10 łanów (ok.168 ha) gruntów uprawnych18, lecz istniało w niej kilka obiektow ważnych pod kątem gospodarczym. Mianowicie z roku 1586 mamy wzmiankę o tutejszym browarze19, z 1586 i 1595 r. o karczmie dającej dość znaczny dochód z arendy (dzierżawy)20, wzmiankę o młynie nad stawem, zbudowanym w 1585 r. i oddanym w arendę Hanusowi Bartelowi, mieszczaninowi zamojskiemu rodem z Gdańska21. Tutejszy staw rybny musiał być duży, skoro w 1586 r. J. Zamoyski pobrał 237 zł za spust ryb z niego22. W końcu, w latach 1585-91 zorganizowano tu folwark ordynacki (z dworkiem zarządcy), zatrudniający chłopów miejscowych oraz z Mokrego23.

W 1661 r. dzierżawcą miejscowego dworu i folwarku ordynackiego był Bazyli Rudomicz, profesor Akademii Zamojskiej, lekarz, burmistrz w Zamościu i autor słynnego łacińskojęzycznego diariusza, swoistej kroniki dziejów miasta z II poł. XVII stulecia. W tutejszym dworze zamieszkał na dłużej z powodu panującej w Zamościu zarazy24.

Ciekawostką obyczajową z tamtych czasów jest fakt, że 1 VII 1667 r. przed ordynackim sądem wójtowskim w Zamościu oskarżono nie wymienioną z nazwiska ?starą wieśnieczkę? ze Żdanowa o czary i ?kradzież Najświętszego Sakramentu?. Mimo zastosowania tortur, nie przyznała się ona do winy i przy braku dowodów wypuszczono ją wolno. Chłostą ukarano za to denuncjatorkę ? ?inną staruszkę z tej wsi?25.

Wojny i niepokoje XVII stulecia przyniosły wsi wielkie zniszczenia i (przejściowy) upadek znaczenia gospodarczego. Szczególnie dotkliwe straty nastąpiły podczas najazdu szwedzkiego i oblężenia twierdzy zamojskiej na przełomie lutego i marca 1656 r. Szwedzi wówczas zrównali z ziemią większość okolicznych wiosek26.Wedle rejestru poborowego z 1660 r. wieś, przedtem znacznie przecież rozwinięta gospodarczo, dawała zaledwie 2 zł 4 gr. poboru27 (najważniejszej z form podatku uchwalanego przez sejmy). Inwentarze osiemnastowieczne pokazują jednak, iż Żdanów stopniowo dźwigał się z tego upadku. Mianowicie inwentarz z 1715 r. wymienia istnienie tu folwarku ordynackiego28, budynków dworskich, sadu za dworem, oraz młyna o czterech kamieniach29. Natomiast inwentarz z 1775 r. wymieniał ponadto 2 karczmy, w tym jedną nową30. Najważniejszą inwestycją gospodarczą tego okresu był jednak ordynacki browar „w kwadrat murowany”, produkujacy piwo z jęczmienia. Jego budowę rozpoczeto w 1775 r., zaś ukończono dopiero w 1791 r.31 Zaliczał się on do największych w całej Ordynacji32.

Inwentarze z 1715 i 1757 r. stosunkowo dokładnie opisują dość podupadłe obiekty gospodarcze w Żdanowie: drewniany, stary dwór z gabinecikiem ?pod gontami, lecz w dachu dziury potrzebują reperacji; ten wszystek z tartego heblowanego drzewa, miejscami podwaliny napsowane, wkoło oblepiony gliną?, gumno [gospodarstwo folwarczne] z trzema stodołami, spichlerzem (drewniany lamus z piwnicą ziemną), dwoma kurnikami, chlewem, oborą ?w kwadrat budowaną? i dużą stajnią. Browar ?z drzewa ciesanego, częścią dranicami podbity i słomą na ostatek poszyty, lecz dziury w poszyciu?. Karczma z 2 izbami i komorą ?z drzewa ciesanego z sienią wjezdną, snopkami i trzciną poszyta?. Pierwszy młyn o 3 kamieniach w Żdanowie ?stary, budowany z drzewa w słupy, reperowany snopkami i trzciną? oraz drugi na Bezrączce ? ?na wierzchu stawu pod Topornicą, o 2 kamieniach?. Na gruntach folwarcznych (niwa pszenna Chlebany pod Pniówkiem, Smoligawka za Zwierzyńczykiem, Szczecisko za Wygonem, ?Zamczysko – Zagumienki nazwana za dworem? i ?okop nad stawem?) stosowano najbardziej tradycyjne uprawy. Obok pszenicy, żyta, owsa i jęczmienia, także proso, grykę (hreczkę), konopie, groch turecki, ćwikłę, kapustę i rzepę, bób, marchew i pasternak. Zaniechano natomiast rekultywacji ?krzaków i zarośli? pod Białowolą i Lipskiem33.

Inwentarze dóbr z II poł. XVIII stulecia wymieniają we wsi tylko 47 gospodarzy, w tym 14 ćwiertników, 27 półćwiertników i 6 chałupników. Stawiałoby to Żdanów w rzędzie wsi ówcześnie średnich. Miejscowi chłopi zobowiazani byli do odrabiania 3 dni w tygodniu z ćwierćłanka34.

Austriacki podatkowy inwentarz gruntowy (kataster) z 1789 r. wymieniał wszystkich gospodarzy żdanowskich, od najbogatszego po najbiedniejszego. Byli to: wójt Adam Czopik, Antoni i Paweł Golen (Golenczak), Jędrzej Sirak, Łukasz Chatała, Kazimierz Dziuba, Wojtek i Maciej Czopik, Paweł Tkacz, Marcin Rycko (Rycek), Stach Głowacki, Wojtek Kłonica, Sobek Zychiewicz, Wojtek Pęk, Sobek Duras (Durasiuk), Jacek Marczuk, Jan Czyż, Stach Klus, Maciej Wysocki, Jędrzej Sześniak, Kubowa Głowacka, Antoni Zochniak, Michcio Stadnik, Jędrzej Kucharski, Jan Czopik, Jędrzej Mazur, Kazimierz Klus, Maciej Nowosad, Maciej Głowacki, Wojtek Kruszyński, Mateusz Podgórski, Maciej i Bartek Tatoć, Bartek Mazur, Stefan Hajduk, Antoni Kruszyński, Agnieszka Ruszowa, Maciej Bondyra, Mikołaj Korchiewicz, Paweł Zieliński, Kazimierz Duras, Michał Fujara, Kazimierz Kucharski, Tomasz Krzyształowski, Józef Głowacki, Kazimierz Tatoć i Iwan Mróz35.

Będąc częścią składową Ordynacji, Żdanów spełniał rolę ośrodka rozległego klucza dóbr ziemskich. W 1783 r. klucz żdanowski obejmował wsie: Białobrzegi, „Kossoputy”, Mokre, Płoskie, Wieprzec, Wolę Wieprzecką, Wysokie i Żdanów. Zaś w 1800 r. wsie: Białobrzegi, Bortatycze, Mokre, Płoskie, Wysokie, Zarudzie i Żdanów36.

Pewne zniszczenia wsi przyniosły walki podczas odwrotu Napoleona spod Moskwy w początkach 1813 r. W trakcie obrony twierdzy zamojskiej przed Rosjanami, w dniu 22 lutego, podchodzące pod twierdzę oddziały carskie zaatakowały pierwszą linię polskiej obrony, w tym i Żdanów37. Miejscowość była broniona przez 100-120 piechurów, 12 kawalerzystów, wzmocnionych przez 2 działa, stanowiących obsadę posterunku obserwacyjnego. Ostatecznie wieś Rosjanie zdobyli podczas trwania drugiej fazy bitwy o Zamość, w nocy z 18 na 19 marca tegoż roku. Od tego czasu stanowiła podstawę wyjściową dla ataków na polską twierdzę38.

Zniszczenia wsi podczas tych walk, a także podczas kolejnego oblężenia twierdzy zamojskiej w powstaniu listopadowym w 1831 r., spowodowały decyzję o przeniesieniu miejscowości nieco bliżej rzeczki Topornicy i wsi Mokre (dotychczas zabudowania położone były najprawdopodobniej w połowie drogi od szosy do dzisiejszego ?pierwszego? gościńca do Lipska). Rozpoczęto także reorganizację wsi, którą podzielono wówczas na dwie części: Żdanów i Żdanówek. Ten podział jednak nie utrzymał się i do końca XIX stulecia te części stanowiły całość.

Przed rokiem 1837 z inicjatywy Ordynacji powstała w Żdanowie kolonia żydowska, założona na gruntach folwarcznych przez Józefa i Herszka (Hirsza) Natanów, dzierżawców dóbr ordynackich, oraz Salomona Ettingera (1802-56), później pisarza i autora bajek. Mimo finansowego poparcia jednak nie utrzymała się, gdyż osadzeni na lichej ziemi i nie nawykli do uprawy roli koloniści w większości porzucili grunty, zwłaszcza na skutek nieurodzaju w 1860 roku39. Ordynacja zamierzała przesiedlić tych Żydów ordynackich do Kalinowic, a organizatorem tego przedsięwzięcia został kolonista żdanowski – Herszko Nejmanowicz40.

Jednocześnie zarząd ordynacki planował osadzić we wsi 6 rodzin kolonistów niemieckich, nadając im spore areały pozostałych gruntów folwarcznych. Projekt ten musiał jednak rychło upaść, gdyż gospodarstwa kolonistów odnotowuje wprawdzie plan Żdanowa z 1837 r., lecz nie ma już o tym mowy w relacjach i planach z 1857, 1864 i 1880 r.41

W tym czasie we wsi funkcjonował nowy murowany browar ordynacki, który dzierżawił ?urodzony Stypiński?. Browar miał być znacznych rozmiarów, choć znacznie ustępował browarowi w Zwierzyńcu. Produkował wówczas 101.250 garnców piwa o wartości 30.521 zł i 6 groszy oraz Wytwarzał 1.289 garnców drożdży42.

Po przeprowadzeniu carskiej reformy uwłaszczeniowej w 1864 r. doszło do sporu włościan żdanowskich z folwarkiem ordynackim. Spór dotyczył ziem wspólnie użytkowanych (serwituty)43.

W 1876 r. przeprowadzono w Królestwie Polskim generalną reformę sądową, która doprowadziła do utworzenia ?sądu gminnego okręgu I w Żdanowie?44.

U progu odzyskania przez Polskę niepodległości miał miejsce w Żdanowie strajk robotników rolnych, którego przebieg był ?łagodny, 6 morgów buraków nie wykopanych, z 6 morgów wykopanych, zamarznięte. Ziemniaki okryte po pierwszym mrozie. Wypłacono [robotnikom] po 500 koron?45.

Dzierżawcami folwarku Żdanów ? Główny (obecnie teren szkoły i kościoła z cmentarzem) w latach 1902-14 byli Raczyńscy, a w 1930 ? Żyd Icek (Ignacy) Margulies (zm. 1935), bogaty kupiec z Zamościa. Folwark ten miał 324 ha powierzchni. Natomiast ordynacki folwark Żdanów Klucz (przy drodze Mokre-Zwódne), o powierzchni 105 ha, od 1903 dzierżawili Gołębiowscy, a w 1921 i 1930 r. jako dzierżawczynię wymieniano Janinę Gołębiowską (do niej także folwark w Topornicy). Ponadto w latach 1920-39 istniał folwark Żdanów Kolonia (w kierunku Białowoli), filialny wobec Żdanowa Głównego46.

Dnia 27.X.1927 r. w Żdanowie dokonano uroczystego poświęcenia kamienia węgielnego pod nowy budynek szkolny. Szkoła ta miała być 7-klasowa i była jedyną nowozbudowaną w tym okresie na całym obszarze dzisiejszej gminy Zamość47.

Podczas kampanii 1939 r. Żdanów został zajęty przez Niemców w dniu 14 września, wraz z Zamościem. Rozpoczęła się noc okupacji.

Dnia 18.XII.1942 r. wieś została całkowicie wysiedlona przez hitlerowców, a ludność wywieziona w większości do obozu przejściowego w Zamościu lub uciekła do lasu48. Okupanci sprowadzili do Żdanowa niemieckich osiedleńców z Besarabii i Jugosławii, tzw. ?czarnych?49. Łącznie ze Żdanówkiem utworzono tu nową jednostkę organizacyjną, w której znajdowałoby się 37 nowych zagród i administracyjnie włączono ją do ?wsi głównej? Zamość50.

Dawna szkoła polska została zamieniona na Deutsche Volksschule i miały do niej uczęszczać dzieci kolonistów niemieckich. Została zniszczona w 1944 r., tuż przed wycofaniem się Niemców. Od 1944 r. naukę dzieci przeniesiono do budynku dawnej rządcówki ordynackiej.

Już po wojnie, dnia 28.VI.1945 r., sześcioosobowy oddział antykomunistycznej konspiracji poakowskiej zlikwidował w Żdanowie agentów, podejrzanych o współpracę z UB51.

Obraz wsi po okupacji zaczął się stopniowo zmieniać. Sukcesywnie ubywało drewnianej zabudowy, powstawały nowe odcinki utwardzonych dróg, założono telefony, sieć gazową, a w 2004 r. zakończono prace przy sporym odcinku sieci kanalizacyjnej.

Wśród prac inwestycyjnych zwraca uwagę również budowa nowej szkoły i nowoczesnej sali gimnastycznej. W budynku znalazła swoją siedzibę Szkoła Podstawowa im. J. Piłsudskiego oraz Gimnazjum im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego ? Prymasa Tysiąclecia. W 2003 r. oddano do użytku salę gimnastyczną, pierwszą pełnowymiarową i najbardziej nowoczesną na terenie gminy.

Przy wsparciu Zespołu Szkół i władz Gminy, Zakład Historii Starożytnej UMCS w Lublinie od 2002 r. z rozmachem organizuje tu, głośny w całym regionie, Festyn Kultury Antycznej ?Hellas et Roma?. Uczestnicy festynu mają wówczas niecodzienną okazję spróbować specjałów kuchni rzymskiej, odwiedzić np. warsztaty kaletnika, kowala i mincerza, krawca i fryzjera elegantek ze starożytnego Rzymu. Można także obejrzeć pokazy walki legionów rzymskich w pełnym umundurowaniu.

We wsi działa Klub Sportowy ?Ordynat?.




Kategoria

Wg spisu

z 1827 r.

Wg spisu z 1921 r.

Wg spisu

powszechnego w 2002 r.


Uwagi

wieś

folwark

Domy mieszkalne


23

52

1

172


Ludność ogółem


174

273

18

718

wyznanie

rzymsko-katolickie

greko-katolickie

lub prawosławne

mojżeszowe


233

17


1

40

narodowość

polska


?rusińska?


żydowska


255

17

1

18

Źródła: Tabella…, t. II, s. 324; Skorowidz…, t. IV, s. 124; Spis powszechny 2002 r.

Żdanów na mapie z 1779 r

Żdanów – dworek rządcy (1922 r.)

Żdanów – folwark (1922)


Mapka Żdanowa z ok. 1937

Nieistniejący dworek Żdanów – Klucz z 1922


K R A J O B R A Z K U L T U R O W Y


Dwór w Żdanowie wymieniany jest w dokumentach już w 1715 r., zaś z roku 1793 pochodzą informacje o założeniu dworsko-ogrodowym52. Jego rozplanowanie widoczne jest na planie z 1811 r.53 Późniejsze plany założenia dworsko-parkowego, wskazują na daleko idące zmiany, których dokonano pod koniec XIX w.54 Do wcześniejszego drewnianego dworu dobudowano murowaną część o cechach klasycystycznych, a także założono park z alejkami i gazonem. Po II wojnie światowej zabudowania te użytkowane były przez szkołę, do czasu wzniesienia nowego gmachu. Założenie parkowe obecnie zachowane reliktowo, niegdyś stanowiło znaczący widokowo zespół drzewostanu55. Obecnie na terenie założenia dworsko-parkowego w Żdanowie (Głównym) stoi szkoła, a drzewostan parku zachowany jest reliktowo.

W 1922 dokonano inwentaryzacji drugiego ? nie istniejącego dziś ? dworu i folwarku Żdanów- Klucz56. Zlokalizowany był przy skrzyżowaniu dróg do Mokrego.

W 1983 r. we wsi utworzono parafię. Z jej powstaniem łączy się wzniesienie nowego kościoła w pobliżu szkoły. Prace budowlane przy nowej świątyni rozpoczęły się w początkach lat 80-tych XX w. według projektu Jana Radzika i Andrzeja Cygnarowskiego. Plac pod budowę został poświęcony 31 X 1982 r., budowę rozpoczęto 24 VIII 1983 r., a kamień węgielny wmurowany został 6 V 1984 r. przez bpa Bolesława Pylaka. Kościół został poświęcony 16 X 1989 r. przez bpa Jana Śrutwę. Jest to obiekt murowany, jednonawowy, zbudowany na planie prostokąta z węższym prezbiterium. Od strony wschodniej znajduje się zakrystia, połączona z kancelarią i częścią mieszkalną. Prezbiterium zwrócone jest w kierunku południowym. W ołtarzu głównym umieszony został obraz MB Nieustającej Pomocy. Dach świątyni jest dwuspadowy, kryty blachą. Okna nawy są prostokątne, zwieńczone łukiem. Dzwonnica znajduje się przy kruchcie. Kościół nie posiada zabytków sztuki57.

Niegdyś istniał tu drewniany kościół parafialny z cmentarzem na wzgórzu. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi już z 1424 i 1435 r., kiedy wymieniany był tutejszy proboszcz Jan (Johannes rector ecclesiae de Zdanow)58. Wzmianka z 1450 r. stwierdza, iż świątynia była pod wezwaniem św. Stanisława biskupa59. Kościół stanowił centrum rozległej parafii, w 1564 r. obejmującej wsie: Żdanów, Kalinowice, Pniówek, Łabuńki, Jatutów, Lipsko, Wola Lipska, Białowola, Suchowola, Szewnia, Wieprzec, Wola Wieprzecka, Mokre i ?Hruskie?60. Spoczywały w nim prochy matki, babki i dziadka kanclerza Jana Zamoyskiego61.

Przed rokiem 1560 ówczesny właściciel wsi – Stanisław Zamoyski, późniejszy kasztelan chełmski, ojciec kanclerza Jana, przeszedł na kalwinizm i mniej więcej w tym samym czasie zamienił tutejszy kościół rzymsko-katolicki na zbór kalwiński. W 1560 r. ministrem tegoż zboru był Jerzy (Georgius) Pontanus, późniejszy minister zboru w Łabuniach62. Kiedy po roku 1572 Jan Zamoyski przywrócił tu kościół rzymsko-katolicki, był on podówczas w znacznym stopniu zrujnowany i nie odzyskał już statusu ośrodka parafialnego63. Te funkcje poczęła przejmować nowozbudowana (1600 r.) Kolegiata w Nowym Zamościu. Tym niemniej kościół żdanowski nadal istniał, choć ciągle podupadał64. W swym testamencie z 1600 r. Jan Zamoyski wyraził życzenie, aby odbudowano zrujnowany kościół św. Stanisława oraz przykazywał zorganizowanie przy nim klasztoru brygidek, gdzie przyjmowanoby panny z dobrych szlacheckich domów. Zobowiazywał do fundacji syna Tomasza, przeznaczając na ten cel sumę 10.000 florenów. Pewną część dołożyć miała jego siostra, Zofia z Zamoyskich Działyńska. Jednocześnie od biskupa chełmskiego Jerzego Zamoyskiego wymógł przyrzeczenie, iż fundacja będzie zrealizowana. Jednak nie stało się tak. Tomasz swym testamentem realizację ojcowskiego zamierzenia przekazał żonie, Katarzynie z Ostrogskich. Na przeszkodzie temu stanęło m.in. to, że w tych niespokojnych czasach prawo (postanowienia Soboru Trydenckiego z lat 1545-1563) zabraniało fundacji zakonnych poza granicami miasta, wobec czego brygidki odmówiły przyjęcia fundacji. W zamian za to Katarzyna ufundowała seminarium duchowne dla 12 kleryków w Zamościu65.

W dalszych latach kościół żdanowski nadal pozostawał w stanie półruiny, zaś ostateczny kres jego istnieniu zadały wojska szwedzkie podczas oblężenia twierdzy zamojskiej na przełomie lutego i marca 1656 r. Wówczas to ?…Szwedzi, gdy okolice Zamościa pustoszyli, spalili kościół w Żdanowie, a xięży przy nim zostających, z wieży na kościele będącej, na głowę strącali…?66. O ile wiadomo, nie podjęto żadnych prób odbudowy zniszczonej świątyni, a dziesięciny z wsi płynęły odtąd do prepozyta Kolegiaty zamojskiej67.

Równolegle z kościołem rzymsko-katolickim w Żdanowie w XVI stuleciu istniała, także drewniana, cerkiew prawosławna (później unicka), która została po raz pierwszy wspomniana w 1591 r. w inwentarzu dóbr żdanowskich68. Wymieniana jeszcze w 1619,1660 i 172869 roku, wkrótce potem musiała upaść, skoro w 1761 r. ordynat Klemens Zamoyski zdecydował się na budowę nowej murowanej cerkwi unickiej.

Nowa cerkiew (już unicka) pod wezwaniem św. Józefata powstała jednak nie na miejscu poprzedniej cerkwi, lecz na miejscu dawnego kościoła katolickiego, zniszczonego podczas ?potopu? szwedzkiego70. Przed wejściem do cerkwi miał widnieć nieco przydługi, aczkolwiek bardzo ciekawy napis następującej treści: ?Była naypierwsza pobożna intencya ś.p. Jaśnie Wielmożnego J. Pana Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego we wsi Żdanowie pod miastem Zamość będącey na tem mieyscu kościół W.W. Panien Brygidek około roku 1604 fundować, gdyż na tym mieyscu ciała antecessorów tegoż J. W. Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w. kor. w tuteyszym grobie są pogrzebione. Ponieważ zaś wyżej wyrażona intencya ś.p. antecessora mego dla słusznych przyczyn na ów czas do skutku przyiść nie mogła, przeto ja, Klemens Józef na Zamościu ordynat Zamoyski, płoskirowski [i] tarnawatski starosta, woysk J.K.Mci i Rzeczypospolitey pułkownik, tegoż J. W. Jana Zamoyskiego sukcessor w roku teraźnieyszym 1761 dnia 15 maja na chwałę Pana Boga Wszechmogącego w Tróycy Ś. iedynego i cześć Matki Nayświętszey na tymże samym mieyscu kościół czyli cerkiew [!?] ritus greci latino uniti [obrządku grecko-łacińskiego] pod tytułem Błogosławionego Józefata, z racyi że się dawna cerkiew w tuteyszey wsi zdezelowała, że w niey sakramenta święte i obrządki Kościoła Bożego administrowane bydz [!] nie mogą, fundować i de novo murować rozkazałem. W Zamościu 15 maja 1761 roku. Od zaczęcia zaś rządów w Państwie Ordynacyi Zamoyskiey roku pierwszego?71.

Unicka parafia żdanowska, wzmiankowana w 1772 i 1789 r., obejmowała swym zasięgiem wsie Żdanów, Lipsko (z cerkwią filialną) oraz Pniówek i Kalinowice, zapewne także Mokre. Grunty cerkiewne obejmowały powierzchnię 40 morg (czyli ok. 22,4 ha) pól i łąk od strony Lipska oraz Zamościa. Parochem (proboszczem) był wówczas ks. Jan Panasiński, zmarły w 1806 r. w Lipsku, gdzie mieszkał przy cerkwi w ostatnich latach swego życia72. Od chłopów pobierał rocznie 14 zł 5 gr. dziesięciny snopowej, co było sumą relatywnie niewielką, z uwagi na nieliczną rzeszę tutejszych wiernych wyznania grecko-katolickiego. Następcą Panasińskiego był ks. Michał Boniecki, jako paroch wzmiankowany w 1816 i 1819 r. W tym czasie cerkiew zaczęła podupadać. Ponadto drastycznie zminiejszała się liczba wiernych. Spis z 1816 r. wprawdzie wymienia ich aż 200, lecz następny z 1820 r. mówi już o tylko 25 wiernych w parafii (15 mężczyzn i 10 kobiet)73. Kolejne spisy z 1823 i 1829 r. w ogóle nie wspominają o unitach w Żdanowie74, którzy najwidoczniej przeszli na rzymski katolicyzm.

Co prawda tutejsza cerkiew widoczna jest jeszcze na mapie z 1828 r.75, lecz została prawdopodobnie ostatecznie zniszczona w trakcie walk w powstaniu listopadowym w 1831 r. W kilka lat później Stworzyński pisał o niej: ?ta cerkiew w czasach poprzednich rewolucyi opustoszała, stoi ieszcze w murach bez żadnego użytku…?76. Resztki rumowiska widać było w okresie międzywojennym: ?…był tu kiedyś, jeszcze w XIX w., na wzgórku, gdzie dziś dworek, kościół [chodzi oczywiście o cerkiew unicką]. Z jego dawnych budowli bystre oko dostrzeże skąpe ślady rumowiska…?77.



1 Stworzyński. Przypiski, nr 307, k.215v.

2 S. Reczek, op. cit., s. 637,672.

3 ZDM, t. IV, nr 1136, s. 307-309. Ponieważ oryginał dokumentu nie zachował się, zaś my znamy go jedynie z transumptu (odpisu) z 1593 r., L. Bieńkowski (Działalność organizacyjna biskupa J.Biskupca…, s. 254) twierdzi, iż z winy kopisty doszło do zniekształcenia imienia dziedzica Żdanowa, które winno brzmieć nie Janusz lecz Jakub. Znajduje to potwierdzenie w akcie Dymitra z Goraja, powierzającego Pawłowi Filipowicowi z Radzięcina osadzenie wsi Turobin na prawie magdeburskim, z 25.VII.1399 r., gdzie w liście świadków aktu podpisał się Jakub „de Zdanow”. ZDM, t. IV, nr 1140, s. 313-315.

4 W. Czarnecki, op. cit., s. 340. Określany był łacińskim mianem scultetus, co oznacza sołtysa lub wójta. Jednak w tym czasie wójta częściej oznaczano jako advocatus.

5 Stworzyński, k.95.

6 ZDM II, nr 477.

7 Kwestię Ostrowa zob. przy ?SKOKÓWCE?.

8 BPAN Kraków, sygn. 8822/5, s. 57; Stworzyński, k. 95; K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa…, s. 14.

9 Patrz „SKOKÓWKA”.

10 Być może chodzi o dzisiejsze wzgórze przy skrzyżowaniu dróg Zamość-Żdanów i Pniówek-Mokre. Po osuszeniu bagien i zalewów w II poł. XVIII stulecia, dotychczasowa wyspa stała się pagórkiem, na którym wówczas wzniesiono browar ordynacki. Por. S. Herbst, Zamość, Warszawa 1954, mapka 13.

11 APL Ter.Crasnost.I 2, k. 33v.

12 APL Ter.Crasnost.I 2, k. 50-50v, 117-117v, 127v, 129v-130, 208v, 245v-246, 334, 460v, 463v, 464, 516v; 3, k. 67v-68, 86-86v, 137-138, 146v-147, 494-494v. Kłopoty finansowe Niemierzów-Ostrowskich pogłębiła jeszcze zagłada i opustoszenie wsi w 1510 r., z bliżej nieznanych powodów (może zaraza lub pożar). AGAD ASK I, sygn. 37, k. 238. Za wskazanie tych informacji dziękujemy p. W. Czarneckiemu.

13 W 1495 r. Jan Niemierza-Ostrowski ożenił się z Barbarą, siostrą Mikołaja i Feliksa, córką Floriana. K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa…, s. 15; W. Dworzaczek, Genealogia, t. II, tabl.135.

14 APL Ter.Crasnost.I 3, k. 137-138; Stworzyński, k.95,96; K. Sochaniewicz, op. cit., s. 16. Zamoyscy po tej transakcji musieli czuć się dość pewnie w posiadaniu tych dóbr, skoro w 1515 r. Feliks Zamoyski łowczy chełmski na połowie Żdanowa zabezpieczył posag (40 florenów) swej żony Anny z Uhrowieckich (tu błędnie: Uhruskich). APL Ter.Crasnost.I 3, k. 102-102v.

15 W 1572 r. J. Zamoyski, po śmierci swego ojca Stanisława, zawarł układ z Janem Mniszchem, starostą krasnostawskim, w myśl którego Zamoyski zobowiązywał się w najbliższym czasie sprzedać Mniszchowi wieś Żdanów za sumę 14.000 zł. AJZ, t. I, nr 28, s. 438. Suma ta pokrywałaby kwotę długu, jaki zaciągnął Stanisław Zamoyski. Do realizacji umowy nigdy jednak nie doszło. Tarnawski, s. 307-308.

16 AJZ, t. I, nr 297, s. 308-309.

17 Tamże, t. I, nr 349, s. 366-368.

18 Pol.XVI w., t. VII, cz. 1, s. 199.

19 Tarnawski, s. 223.

20 Tamże, s. 224, 227.

21 AJZ, t. IV, nr 1122, s. 44-45.

22 Tamże, t. IV, nr 23, s. 417-418; Tarnawski, s. 188.

23 Tarnawski, s. 131.

24 B. Rudomicz, op. cit., t. I, s. 236-237, 239.

25 Tamże, t. II, s. 147.

26 Tamże, t. I, s. 5-6; M. Pieszko, Zamość w opresji szwedzkiej 1656 r., „Teka Zamojska”, t. I:1938, nr 2, s. 119.

27 Sąsiednie, również zniszczone, Mokre dawało 2 zł, zaś mniej dotknięte stratami wsie Sitaniec, Pniów i Kalinowice dawały odpowiednio: 5 zł 2 gr., 5 zł i 4 zł 21 gr. poboru. APL, CCrasnost. R 3, k.338v.

28 W końcu XVIII w. folwark żdanowski liczył 322,5 ha gruntów uprawnych, w tym 210 ha gruntów ornych i 110 ha łąk. Kasperek, s. 20 (tabela 2).

29 Stworzyński. Przypiski, nr 307, k.216. Młyn wodny działał jeszcze w 1785 r., bedąc w arendzie u Żydów. Kasperek, s. 126 (przypis 80).

30 Stworzyński. Przypiski, nr 307, k.216v.

31 Tamże, nr 307, s. 216.

32 Kasperek, s. 106, 108 (przypis 9), 114 (tabela 40), 121(tabela 43).

33 APL AOZ 708, k. 1-4v, 722, k.2-4.

34 R. Orłowski, Położenie i walka klasowa chłopów…, s.155 (tabela 14), 160.

35 APL AOZ 197, s. 17-39, 1184, k. 2v-8v. Plan z 1837 r. z kolei wymienia domy i gospodarstwa, użytkowane przez następujące osoby, licząc od strony Zamościa: Żyd Szymek (arendarz karczmy przy cerkwi), Walenty Szpringier (Niemiec?), Daniel Szwarzenberg (Niemiec), Mikołaj Bondyra, wdowa po Wojtku Pęku, dwóch Żydów o imieniu Icek, Tomasz Wytrykus, Michał Bondyra (prapradziadek współautora niniejszej publikacji), Jan Wytrykus, Michał Zochniak oraz kolejnych dwóch Żydów o imionach Jankiel i Bród. APL AOZ-pl., sygn. 219.

36 Tamże, s. 36; Statuta, s. 51.

37 S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s. 75.

38 S. Wiśniewski, W dobie…, s. 140.

39 J. Bartyś, Hodowla…, s. 465-466.

40 T. Mencel, op. cit., s. 552.

41 APL AOZ-pl., sygn. 219, 221.

42 S. Herbst, J. Zachwatowicz, op. cit., s. 76.

43 J. Bartyś, O żydowskim…, s. 209.

44 J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, op. cit., s. 30.

45 B. Chlebowski, op. cit., s. 3.

46 APL AOZ, sygn. 7540,7541,7545,7550; M. Kozaczka, op. cit., s. 64; W. Kuszyk, op. cit., s. 81.

47 APZam., sygn. 12/586 (Akta inspektoratu szkolnego w Zamościu?; „Ziemia Zamojska”, R. 9: 1928, nr 29, s. 3.

48 Terror niemiecki…, s. 111; Z. Klukowski, Zbrodnie…, s. 80-81; Zamojszczyzna-Sonderlaboratorium…, t. I, s. 264; Z. Mańkowski, Między…, s. 264.

49 Zamojszczyzna-Sonderlaboratrium…, t. I, s. 264, 519.

50 Tamże, s. 192.

51 R. Wnuk, op. cit., s. 82; Z lat wojny…, t. IV, s. 394-395.

52 J. Dębska, B. Sprawka, J. Teodorowicz- Czerepińska, Rozpoznanie parków szczątkowych?m.in. Żdanów, mps 1980, archiwum WKZ w Lublinie, Oddział w Zamościu.

53 APL, AOZ, Mapa okazująca płaszczyznę stawu zamojskiego w 1811 przez geometrę W. Puzikowskiego, sygn. 163.

54 APL, AOZ, plany, Żdanów Główny, sygn.1145, Żdanów Klucz, sygn.1146.

55 D. Fijałkowski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny…, s. 221.

56 APL, AOZ-pl, sygn. 1146 (rysunki wykonała Zofia Makowiecka).

57 www.zamosc.opoka.org.pl

58 L. Bieńkowski, Działalność organizacyjna biskupa J. Biskupca…, s. 254; J. A. Wadowski, Dzieje dawnej diecezji chełmskiej i jej kościołów…, s. 19; W. Czarnecki, Rozwój sieci parafialnej …, s. 83.

59 Stworzyński. Przypiski, nr 308, k. 216v.

60 Pol.XVIw., t. VII, cz. 1, s. 199. Położenie „Hruskiego” jest bliżej nie określone. Z całą pewnością tej tajemniczej nazwy nie można identyfikować z Ruszowem (wówczas Hruszowem), który przynależał do parafii łabuńskiej i powiatu grabowieckiego. Tamże, s. 226, 251.

61 J. A. Wadowski, Wiadomość o profesorach Akademii Zamojskiej…, Warszawa 1899-1900, s. 117-118; K. Sochaniewicz, Dzieje Zamościa…, s. 14-16, 22. Matką kanclerza była Anna z Herburtów (zm. ok. 1554), babką ? Anna z Uhrowieckich, zaś dziadkiem ? Feliks Zamoyski (zm. 1535), podkomorzy chełmski, pierwszy z rodu, który był właścicielem Żdanowa.

62 Akta synodów różnowierczych w Polsce, t. III, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1983, s. 7, 13, 223, 327.

63 J. A. Wadowski, Dzieje dawnej diecezji chełmskiej i jej kościołów…, s. 16. Jan Zamoyski, późniejszy kanclerz i hetman wielki koronny, w młodości był także wyznania kalwińskiego. Do wyznania rzymsko-katolickiego powrócił podczas studiów we Włoszech.

64 Tamże, s. 16, 19.

65 J. A. Wadowski, Wiadomość o profesorach…, s. 117-118 (przypis 50).

66 Stworzyński. Przypiski, nr 308, k. 216v. Tu trzeba pamiętać, iż Szwedzi byli luteranami i jako tacy z nienawiścią odnosili się do katolików (tzw. papistów).

67 F. Stopniak, Dzieje kapituły zamojskiej…, s. 65.

68 Stworzyński. Przypiski, nr 307, k. 215v.

69 APL CCrasnost. Relat. 3, k. 338v; Inwentarz folwarku żdanowskiego. Stworzyński. Przypiski, nr 307, k. 216; A. Gil, Chełmska diecezja unicka…, mapa w załączniku.

70 „W roku 1761 J. W. Klemens ordynat Zamoyski w mieyscu tego kościoła wymurować kazał cerkiew ruską…”. Stworzyński, k. 96, Przypiski, nr 308, k. 216v.

71 Tamże, nr 308, k. 216v-217.

72 APL ChKg-k, sygn. 226, s. 5-6,42-43, sygn. 601, k. 70v.

73 Tamże, sygn. 226, s. 12,14 (?wykazy tabelaryczne?).

74 Tamże, sygn. 226, s. 25-28,32-33. Następni parochowie – Paweł Groszkowski i Jan Maciejewicz – rezydowali już w Lipsku, gdzie przeniesiono parafię. Do niej nadal należały pewne grunty w Żdanowie (a właściwie w dzisiejszym Żdanówku). Tamże, sygn. 226, s. 32-33,51,77, sygn. 917, s. 19,31,37.

75 APL, AOZ-pl., sygn. 243 [Plan pomiarowy wsi (…) Państwa Ordynacji Zamojskiej]. Nie wiadomo jednak, w jakim była stanie.

76 Stworzyński. Przypiski, nr 308, k. 217.

77 M. Pieszko, op. cit., s. 67.

 

Msze Święte

Niedziele i święta:

  • 8.00
  • 10.00
  • 18.00

Dni powszednie:

  • 18.00